Wikireporter:Borys Kozielski/brudnopis

Biblia Pauperum. Sztuka uBogich i wykluczonych. Obraz Boga w sztuce ludowej

Paweł Matwiejczuk

Podkast Państwowego Muzeum Etnograficznego

Wystawa wykorzystuje najwybitniejsze dzieła z kolekcji Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie. Jej narracja traktuje o chłopskiej interpretacji Biblii i ludowym pojmowaniu świata. Osnuta jest wokół biblijnych i apokryficznych wątków historii Zbawienia, obecnych w sztuce ludowej. Zgromadzone dzieła uzmysławiają nam spójność i ponadczasowość prezentowanej wizji rzeczywistości – za ich sprawą odkrywamy własną tożsamość, przeglądamy się w nich jak w lustrze. To koncepcja bliska nam wszystkim, w zdecydowanej większości wywodzącym się ze świata bliskiego społeczności wiejskiej.

Sztukę tworzoną przez ludzi wykluczonych, wyalienowanych i uBogich należy postrzegać jako efekt doświadczeń człowieka, jego zmagań z codziennością. Wynika ona z potrzeb autora, przeżywanych radości i smutków, wyraża stosunek do sacrum, otaczającego świata natury i drugiego człowieka. Nie ma większego znaczenia czy patrzymy na dzieło powstałe przed kilkoma dziesięcioleciami, przed stuleciem czy jeszcze starsze. Człowieczy los zamknięty w kawałku drewna, pozostawiony w postaci odcisku na papierze czy wymalowany na tafli szkła przestaje być czymś lokalnym, prowincjonalnym, może niewartym uwagi.

„Produkowane” na własny użytek dzieło nagle ujawnia swój ponadczasowy charakter – przyciąga uwagę całego świata i stanowi o uniwersalizmie tej sztuki.

W gronie ponad stu prac wybranych na wystawę wyodrębnić możemy trzy zasadnicze elementy: klasyczną twórczość warsztatową anonimowych zazwyczaj autorów, dzieła artystów nieprofesjonalnych z lat 50., 60. i 70. ubiegłego wieku oraz realizacje art brut, które to zjawisko było obiektem osobnej refleksji na niedawno prezentowanej ekspozycji „Szara strefa sztuki – polscy twórcy art brut”.

„Biblia Pauperum” jest również wydarzeniem kulturalnym, poprzez które Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie włącza się w ogólnopolskie obchody 1050-lecia Chrztu Polski. Jest to zarazem forpoczta ekspozycji stałej, która powstanie w przeciągu kilku lat. Historia warszawskiej kolekcji sztuki ludowej i nieprofesjonalnej sięga lat 50. i 60. XX wieku, a więc czasów, kiedy dyrektorem Muzeum był profesor Ksawery Piwocki. To on dokonał zasadniczego zwrotu w badaniach nad omawianym zjawiskiem, porządkując i nadając powstającemu zbiorowi obecny kształt. Dzieła, które zdaniem innych muzealników nie spełniały kryteriów estetycznych, w profesorze Piwockim – wybitnym historyku sztuki – wywoływały zachwyt oraz uznanie. Tworząc pierwszą i przez długi okres czasu największą kolekcję nurtu art brut i sztuki ludowej w Polsce, zapoczątkował modę na kolekcjonowanie sztuki nieprofesjonalnej. Kolekcja Muzeum Etnograficznego stała się dla swego dyrektora polem doświadczalnym oraz impulsem do napisania szeregu ważnych prac naukowych, w tym rozważań O historycznej genezie polskiej sztuki ludowej.

W części wystawy poświęconej wyjściu Izraelitów z Egiptu jest mowa o Faraonach – potomkach biblijnych prześladowców narodu wybranego. W tym miejscu narracja symbolicznie i humorystycznie spotyka się z dziejami uroczystości millenijnych A. D. 1966 oraz z historią rodzimej kinematografii.

Obchodzone przed półwieczem tysiąclecie Chrztu Polski było wydarzeniem religijnym, któremu władze PRL-u usiłowały przeciwstawić własne imprezy i świecki sposób świętowania. Aby odciągnąć społeczeństwo od uroczystości kościelnych organizowano wojskowe defilady, występy estradowe czy kiermasze, na których można było kupić deficytowe towary. Również premiera filmu „Faraon” w reżyserii Jerzego Kawalerowicza była ważnym narzędziem propagandy komunistycznej. Dramat zatroskanego o dobro państwa władcy Ramzesa (w tej ponadczasowej roli Jerzy Zelnik) i jego ostry konflikt ze staroegipską religią reprezentowaną przez kapłanów był dla władz wymarzonym obrazem filmowym i ostrzem krytyki wymierzonym w Kościół i Episkopat. Nic więc dziwnego, że 9 kwietnia prymas Polski kardynał Stefan Wyszyński pisał: „ile imprez szykuje miasto, byleby przeszkodzić obchodom kościelnym. Ulice są pokryte napisami, sprowadzono cyrk, zapowiadają «Faraona» po bajecznie niskiej cenie. […] I po cóż to wszystko – by dokuczyć własnym obywatelom”. Ostatecznie komunistom nie udało się oderwać wiernych od obchodów tysiąclecia Chrztu Polski. W dniach 14-16 kwietnia 1966 roku w Gnieźnie odbyły się centralne uroczystości kościelne, incydentalnie zakłócane armatnimi salwami. A Faraony? – informacji o nich warto samodzielnie poszukać na wystawie. Drogi Widzu! Jeśli już obejrzałeś naszą wystawę – wpisz się do księgi pamiątkowej i poleć „Biblię Pauperum” znajomym na Facebooku, Instagramie lub Tweeterze.

Jeśli chciałbyś dowiedzieć się więcej o ludowym chrześcijaństwie, polecamy książkę autorstwa profesor Magdaleny Zowczak „Biblia ludowa. Interpretacje wątków biblijnych w kulturze ludowej” (Wrocław 2000).